Najczęściej ryty narzędzi lub broni odnajdziemy na krzyżach wykonanych z piaskowca, a rzadziej na granitowych. Jest to zrozumiałe, ze względu na trudności w obróbce. Dlatego ryty na kamiennych krzyżach najczęściej spotkamy na obiektach w okolicach Jawora, Jeleniej Góry, Legnicy, gdzie materiał ten był ogólnie dostępny, a rzadziej w okolicach Wrocławia, gdzie znaczna większość obiektów została wykonana z miejscowego granitu.

Badacze nie są zgodni co do znaczenia widocznych wyrytych narzędzi, broni, napisów, itp. Jedni przychylają się do tezy przypuszczającej, iż są to akcesoria jakimi dokonano mordu. Natomiast wśród innych występuje przekonanie, że wizerunki na krzyżach są atrybutami zawodu ofiary morderstwa, którego dany obiekt dotyczy. Teoria ta funkcjonuje głównie na terenie Niemiec. Natomiast kamienne krzyże i płyty z rytem krzyża występujące głównie między Wrocławiem, a Strzelinem w świetle najnowszych badań dowodzących, iż nie mają one nic wspólnego z dawnym prawem compozycyjnym. Obiekty te w przeszłości mogły pełnić funkcje kamieni granicznych w dobrach zakonu joannitów, których komandoria znajdowała się w Oleśnicy Małej k/Oławy. Natomiast niejednokrotnie same napisy ewidentnie wykluczają dany zabytek z grona krzyży związanych z dawnym wymiarem sprawiedliwości. Przykładowo jeden z krzyży w Pławnej k/Lwówka Śląskiego posiada wyrytą datę 1731 i inicjały GFG. Historia tego obiektu związana jest z tragicznym wypadkiem podczas przewożenia drewna na wozie. Podobny zabytek w tej miejscowości (niestety obecnie zaginiony) dotyczył śmierci dwójki dzieci w skutek porażenia piorunem. Dalsze badania nad kamiennymi krzyżami i wyrytymi na nich przedmiotami powinny opierać się na solidnych podstawach źródłowych, a nie na miejscowych legendach, którą posiada niemal każdy obiekt tego typu. W rzeczywistości nie ma ona odzwierciedlenia w realiach związanych z danym zabytkiem.

Klasyczne kamienne krzyże na Chomutovsku mają przeciętną grubość 24 cm. Natomiast grubość owych kamieni “odpoczynkowych” jest znacznie większa, na pierwszy rzut oka co najmniej dwa razy większa. Po ich zmierzeniu otrzymamy przeciętną grubość około 56 cm.

Jeżeli zaczniemy wertować starą literaturę, stwierdzimy, że takich kamieni na Chomutovsku było więcej, a wśród miejscowego ludu nazywano je “Ruhsteine”, czyli kamienie “odpoczynkowe”. Nazwa ta wzięła się od tego, że kobiety, które szły do Chomutova na targ, po drodze na nich wypoczywały Wyglądało to tak, że opierały one niesiony kosz na górnej części tego kamienia, tym samym nie musząc go zdejmować. Tak je także opisuje w swoim artykule Franz Wilhelm, który widział to wszystko na własne oczy*.

Profesor Schellberger, który interesował się starymi artystycznymi pamiątkami powiatu Chomutov, opisuje klasyczne kamienne krzyże zwane “pokutnymi”, a także te tajemnicze kamienie w swojej pracy z roku 1929, w zeszycie numer 5 “Die Kunstdenkmäler”, “Heimatkunde des Bezirkes Komotau”. Uważa on w swojej pracy, że ludowe określenie “Ruhstein” mogło być pochodnym od tzw. “Rügenstein”.

W znaczeniu “kamień kary” (Rüge-nagana, skarcenie, kara). Taki kamień mógł być umieszczany na miejscu morderstwa, czy innego nieszczęścia, a te tzw. kamienie “odpoczynkowe” mogły naśladować krzyże “pokutne”. Jest to jednak tylko teoria. Z pewnością możemy tylko stwierdzić, że obiekty te miały związek ze średniowiecznym wymiarem sprawiedliwości. Uświadamia nas o tym kamień, który dziś stoi na parkingu w Horní Vsi koło Chomutova. Obiekt ten posiada napis, a jak wzmiankuje i tłumaczy go niejaki Scheybal w swej książce “Umění tesařů, kameníků a sochařů v severních Čechách” – wydanej w 1985 roku na s. 219, tekst jest związany z karą za zabójstwo w 1643 roku.

Roku 1643
dnia 22 października
był na tym miejscu morderczym sposobem
zastrzelony Andrzej Mahn z Menhartic przez swojego
siostrzeńca Pawła Mahna
i w mieście
Chomutovie na cmentarzu** pochowany.

Na drugiej stronie tego kamienia widnieje tekst:

Tenże
sprawca
na chomutowskim targu po wykonaniu wyroku
odcięcia prawej ręki
otrzymał swoją karę. Ten kamień na pamiątkę Andrzeja
Mahna był w miejscu tym wystawiony,
Boże daj mu wieczny odpoczynek.

Na uwagę zasługuje także fakt, że kamień ten znajduje się w pobliżu miasta Chomutova, co może też być powiązane z miejscowym klasztorem założonym przez krzyżaków w XIII wieku, i zmieniających się często jego właścicieli. Przykładowo w roku 1571 był w rękach protestantów, a już w 1590 w jezuitów, w 1609 roku posiadali go ewangelicy, a w 1618 roku ponownie jezuici, po czym następnie Szwedzi.

W przeszłości znanych było 21 egzemplarzy tych kamieni, do dziś jednak zachowało się tylko 8 obiektów. Z tych to ośmiu sztuk sześć nie stoi w swoim pierwotnym postawieniu, a jedynie dwa w miejscowości Udlice znajdziemy w miejscu, gdzie wymienia je starsza literatura.

Przemieszczenia te znacznie utrudniają dzisiejsze badania i dociekania dotyczące tych zabytków. Kamienie “odpoczynkowe” mają różne formy, co upadabnia je do zapadniętego po ramiona krzyża. Inna ich część przypomina klęczniki, ławeczki, itp. Ich datowanie kształtuje się przeważnie na lata osiemdziesiąte XVI wieku lub początek wieku XVII. Ich badaniem i historią zajmowali się już badacze w początkach XX wieku, jednak nie doszli oni do żadnych dzisiejszych teori i domysłów. Tą problematyką zajmował się także najznamienitszy badacz kamiennych krzyży Franz Wilhelm, który wzmiankuje je w swoich artykułach. Podobne zainteresowanie tymi zabytkami wyraził np. Schellberger w swojej pracy o pamiątkach w powiecie Chomutov. Z nowszych prac, która w badaniach nad tym zagadnieniem jest bardzo pomocna są ryciny i opisy lokalizacyjne pochodzące z lat trzydziestych XX wieku autorstwa Karla Šrámka, który to znaczną część tych pomników osobiście odnalazł. Ostatnio do tej tematyki wrócił również Scheybal w swojej pracy o kamieniarce północno-zachodnich Czech.

Jak już było powiedziane do naszych czasów dotrwało tylko osiem sztuk tych pomników, o podobnej formie wykonania. Najczęściej są to szerokie krzyże zapadłe po ramiona w ziemi, co do niedawna myliło badaczy zajmujących się problematyką kamiennych krzyży “pokutnych”. Podobny kształt miały też trzy kamienie, które nie zostały do dziś odnalezione. Znajdowały się one w miejscowościach Hořetice(1) i Spořice(2). Nie odnalezione do tej pory kamienie “odpoczynkowe” miały przykładowo kształt podkowy (Málkov) lub ławeczki (Chomutov-stojący niegdyś w kierunku na Míchanice), a także litery “L” (Chomutov ulica Praska). Nie znamy natomiast kształtu zaginionych kamieni “odpoczynkowych” w Březně, Mínicích, Chomutově i Tušimicích i niestety nigdy ich nie poznamy, gdyż nie zostały dotąd odnalezione. Wielką tragedią dla nich było to, że wszystkie były lokalizowane w okolicy Chomutova, w regionie, który był zdewastowany wydobyciem węgla i budową wielkich elektrowni. Dlatego jest mała nadzieja, że dotąd zaginione 12 obiektów się kiedykolwiek odnajdą. Jeżeli się tak stanie, będzie to dalszy wielki wkład w badanie i ustalenie pochodzenia tych dotąd zagadkowych pomników.

Chciałbym tą problematykę tak przedstawić, aby tego typu pomniki zostały wyszczególnione jako osobna grupa zabytków średniowiecznego prawa i jako motywacja dla dalszych badaczy, aby pokusili się oni w przyszłości rozwiązać zagadkę tych kamieni.

Pavel Rund*** Sokolov(Czechy).
Z czeskiego przełożył Daniel Wojtucki

* F. Wilhelm, Weitere Beiträge zur Geschichte und Verbreitung der Mord und Sühnkreuze, “Erzgebirges Zeitung”, Jg. 24, 1903, s. 53-80, [tutaj s. 61].

** W dokładnym znaczeniu “na bożym polu”, przyp. tłumacza.

*** Autor jest wieloletnim badaczem pomników dawnego wymiaru sprawiedliwości. Należy do czeskiego “Stowarzyszenia dla badania kamiennych krzyży” z siedzibą w Aš w powiecie Cheb. Ten artykuł był wygłoszony jako referat podczas jednego z corocznych spotkań czeskiego stowarzyszenia z Aš. [przyp. tłumacza].